Eliksiry z brzęczącego ula cz. 2

powrót

Biochemia

Mała jest pszczoła wśród latających stworzeń, lecz owoc jej ma pierwszeństwo pośród słodyczy.
Księga Mądrości Syracha
Biotechnologia
Eliksiry z brzęczącego ula cz. 2

Propolis, czyli kit pszczeli

Nazwa „propolis” pochodzi z języka greckiego i oznacza „przedmurze miasta”. Nadana prawdopodobnie z tego powodu, że pszczoły umieszczają tę substancję za otworem wlotowym do ula, aby każdy osobnik opuszczający ul lub wlatujący do niego musiał przejść swoistą „dezynfekcję”. Właściwości antyseptyczne propolisu sprawiają, że wnętrze ula i powierzchnia ciała pszczół, jako jedynych owadów, jest wolna od mikroorganizmów. Ponadto olejki eteryczne zawarte w propolisie odświeżają powietrze w ulu. Propolis nazywany jest „kitem pszczelim”, ponieważ pszczoły używają go do zaklejania szczelin w ulu, powlekania ścian ula oraz do przytwierdzania plastra woskowego. Intruzy – gryzonie, owady lub drobne gady, które przypadkowo wtargną do ula – zostają pokryte kitem (żywcem lub po zabiciu żądłami) i zmumifikowane, co zapobiega rozkładowi ich ciał (działanie konserwujące kitu). Kit pszczeli produkowany jest z żywic roślinnych zbieranych przez pszczoły z pączków i młodych pędów topoli, wierzby, brzozy, sosny, świerku, jodły, kasztanowca lub innych drzew. Żywice wydzielane są przez rośliny po zranieniu, gdyż stanowią swoisty „opatrunek” zasklepiający ranę i zabezpieczający przed wnikaniem patogenów. Aby powstał propolis, w „pszczelej fabryce” do żywic dodawany jest wosk, ślina pszczół oraz inne domieszki (kurz, pyłek kwiatowy, pierzga, fragmenty martwych pszczół lub konstrukcji ula). Propolis jest lepką żywiczno-balsamiczną masą o charakterystycznym zapachu i gorzkim, piekącym smaku. Ma ciemne zabarwienie – brązowe, brunatne, szare, a nawet czarne. W temperaturze poniżej 15°C jest twardy i kruchy, przy 35°C mięknie, w 70°C staje sie półpłynny, a w 100°C ulega stopieniu. Dobrze rozpuszcza się w rozpuszczalnikach organicznych (etanol, eter, aceton, chloroform), słabiej w glicerynie i glikolu propylenowym, natomiast w wodzie jest nierozpuszczalny – tworzy mlecznobiałą zawiesinę. W tłuszczach rozpuszcza się na gorąco.

W celu uzyskania produktu dla potrzeb farmaceutycznych, spożywczych lub kosmetycznych przeprowadza się ekstrakcję propolisu w 70-procentowym alkoholu etylowym, podczas której usuwane są zbędne domieszki. Otrzymany ekstrakt zostaje zagęszczony w temperaturze 60°C do zawartości co najmniej 67% suchej masy. Nosi nazwę „koncentratu propolisowego” i może być stosowany dopiero po standaryzacji mikrobiologicznej.

Skład chemiczny i właściwości

Propolis jest złożoną substancją obfitującą w składniki aktywne o znaczeniu farmakologicznym i kosmetycznym. Jego skład chemiczny zależy od tego, jakie gatunki roślin mają pszczoły do dyspozycji, i od pory zbioru. W propolisie zidentyfikowano około 300 związków, z których najliczniejsze są związki fenolowe: fenolokwasy, alkohole fenolowe, estry i etery aromatyczne, aldehydo- i ketofenole, kumaryny. Obficie występują też flawonoidy: flawony, flawonole, flawanony, flawanole i chalkony. Stwierdzono również obecność substancji żywicznych, olejków eterycznych, balsamów, pyłku kwiatowego, enzymów, biopierwiastków, hormonów roślinnych. Bogaty skład jest równoznaczny z silną aktywnością biologiczną. Propolis działa bakterio-, wiruso- i grzybobójczo, immunostymulująco, odtruwająco, żółciotwórczo i przeciwwrzodowo. Sprawdza się w leczeniu schorzeń dróg oddechowych, układu krążenia, układu pokarmowego oraz ośrodkowego układu nerwowego. Niszczy pierwotniaki wywołujące rzęsistkowicę, toksoplazmozę i lambliozę. Wzmacnia odporność organizmu, łagodzi napięcia nerwowe, poprawia pamięć i sprawność fizyczną. Okłady z 5-procentowej maści propolisowej likwidują opryszczkę, a 3-procentowe glicerolowo-etanolowe roztwory propolisu wcierane w twarde tkanki zębów znieczulają ból. Podobnie działają kawałki ogrzanego, miękkiego kitu lub tampony nasączone jego 10-procentowym roztworem etanolowym. Preparaty propolisowe, często w połączeniu z ziołami, pomagają w zapaleniach dziąseł, aftach i parodontozie.

Propolis jest doskonałym środkiem w leczeniu stanów zapalnych i ropnych skóry, trądziku pospolitego, alergii skórnych, oparzeń i odmrożeń oraz grzybic skórnych różnego pochodzenia. Dzięki dużej zawartości fenoli i flawonoidów ma silne właściwości antyutleniające. Jest też dobrym filtrem UV. Zastosowany w preparatach kosmetycznych działa przeciwzmarszczkowo, regenerująco, poprawia stan skóry łojotokowej, aktywuje naturalne funkcje enzymatyczne skóry, nadaje skórze zdrowy wygląd, chroni przed skutkami promieniowania słonecznego. Kit pszczeli jest wykorzystywany w medycynie ludowej od tysiącleci. Stosowali go Aztekowie, starożytni Grecy, Rzymianie, Egipcjanie (do balsamowania i mumifikowania zwłok), a także Słowianie. Badania współczesne potwierdziły wiele właściwości uzdrawiających tego produktu.

Pyłek kwiatowy i pierzga

Pyłek kwiatowy (ang. pollen) to męskie komórki rozrodcze produkowane przez rośliny nasienne i zlokalizowane w pylnikach roślin. Pszczoły zbieraczki mieszają pyłek ze śliną i w postaci uformowanych kulek, tzw. obnóży, zwanych też pyłkiem pszczelim, przenoszą do ula, gdzie dalszym postępowaniem zajmują się młode pszczoły. Polega to na rozdrobnieniu pyłku, wymieszaniu go ze śliną, ubiciu oraz zasklepieniu miodem i woskiem w komórkach plastra. W takich warunkach zachodzi fermentacja mlekowa przeprowadzana przez pałeczki Lactobacillus, podczas której wytwarzany jest kwas L-mlekowy służący do konserwowania pyłku. Pyłek spreparowany w taki sposób nazywany jest pierzgą (ang. bee bread). Pozyskiwanie pierzgi z plastrów jest pracochłonne i kłopotliwe, dlatego nie jest stosowane na większą skalę. Pyłek i pierzga stanowią podstawowe źródło białka dla pszczelej rodziny. Od jednej rodziny pszczelej w ciągu jednego roku uzyskuje się 1–7 kg pyłku. Świeżo uzyskany pyłek należy konserwować, gdyż zawiera dużo wody, w związku z czym jest nietrwały. Konserwacja odbywa się przez suszenie w temperaturze pokojowej bez dostępu światła lub przez zamrażanie, liofilizację oraz mieszanie z miodem lub cukrem. Właściwości odżywcze pierzgi są wyżej cenione niż pyłku. Pierzga jest lepiej przyswajalna przez organizm człowieka, ponieważ ziarna pyłku uległy w niej rozpadowi do peptydów i aminokwasów. Zawiera mniej białka (o ok. 12%), mniej tłuszczu (o ok. 66%), jest „bombą” witaminową i biopierwiastkową. Posiada cenne enzymy: inwertazę, katalazę, pepsynę, trypsynę, lipazę i laktazę. Jest szczególnie pożądana w geriatrii i schorzeniach wieku starczego, w zaburzeniach wzroku, leczeniu łuszczycy i przerostu gruczołu krokowego. W dermatologii i kosmetyce stosuje się ekstrakty z pyłku pszczelego. Rozpuszczalnikami są: woda, etanol, glikol propylenowy oraz kombinacje wymienionych związków. Wprowadzone do kosmetyków korzystnie działają na skórę i włosy, odżywiają i pielęgnują. Zastosowane w szamponach do włosów zwalczają łupież, wzmacniają cebulki włosowe, zapobiegają wypadaniu włosów, regenerują i odżywiają zarówno włosy, jak i skórę głowy. Pyłek pszczeli to, obok miodu i propolisu, najbardziej użyteczny produkt powstający w ulu. Stanowi cenną odżywkę w stanach niedożywienia, zmęczenia psychofizycznego, w rekonwalescencji. U dzieci i dorosłych pomaga leczyć niedokrwistość, gdyż korzystnie wpływa na układ krwiotwórczy. Przykłady terapii pyłkowych przy niedoborze żelaza można znaleźć w cytowanej publikacji K. Jędrzejko i J. Malcher „Pyłek kwiatowy”.

więcej w Cabines nr 59

dr Elżbieta Kowalska-Wochna
publikacje Cabines 59
do góry | powrót